«Η ιστορία του κόσμου γνωρίζει μόνο μερικές επιτυχίες των επαναστάσεων, αλλά και εκείνες μάλλον ήταν αποτυχίες. Κι όμως, ακριβώς με τη βοήθεια αυτών των μεγάλων και ευγενικών αποτυχιών η ανθρωπότητα προχωράει μπροστά» είχε πει κάποτε ο φιλόσοφος Σρι Αουρομπίντο.
Η 25η Μαρτίου είναι η παλαιότερη, χρονικά, εθνική εορτή ενός κράτους που ακόμη δεν έχει κλείσει 200 χρόνια ύπαρξης αλλά επιβίωσε ως έθνος υπό τουρκικό ζυγό. Ουδείς το αρνείται. «Το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθινό» είχε γράψει ο Διονύσιος Σολωμός.
«Το Εικοσιένα. Έχουμε ως την ώρα την ιστορία του; Φοβάμαι πως όχι. Τη μυθολογία του; Φοβάμαι πως ναι». Κωστής Παλαμάς.
Κρυφό σχολειό
Για την Επανάσταση του ’21 υπάρχουν πολλά ερωτήματα όπως και, κατ’ επέκταση, στη μαύρη περίοδο της τουρκοκρατίας. Ενας από τους αγαπημένους μου μύθους είναι το κρυφό σχολείο, έτυχε προ ενός έτους να δω για πρώτη φορά ένα, σε εκκλησία κοντά στη λίμνη Δόξα, στην ορεινή Κορινθία. Προφανώς κατασκευασμένο μεταγενέστερα, ανήκει στους εκκλησιαστικούς μύθους των εικόνων που δακρύζουν.
Χάρη στον πασίγνωστο πίνακα του Νικολάου Γύζη, που φιλοτεχνήθηκε το 1886, πέρασε στη συλλογική συνείδηση ο όρος «κρυφό σχολειό». Στο δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα κατασκευάστηκαν, λένε σήμερα οι ιστορικοί, οι «μύθοι» για την ικανότητα των Ελλήνων να αντιστέκονται στους Οθωμανούς και να βρίσκουν διαύλους διάσωσης της ελληνικής ταυτότητας. Τότε διαδόθηκε και εδραιώθηκε η άποψη ότι η Εκκλησία λειτούργησε κρυφά ελληνικά σχολειά κάτω από τη μύτη των Τούρκων.
Μύθος που συντηρείται και σήμερα με «Κρυφά σχολειά»-μουσεία σε όλη την Ελλάδα. Πλην όμως το ελληνικό σχολειό επί Τουρκοκρατίας όχι μόνο δεν ήταν κρυφό αλλά και οδήγησε, μέσω του εκσυγχρονισμού του, στην Επανάσταση του ‘21. «Τα ελληνικά διδάσκονταν ελεύθερα επί Τουρκοκρατίας ήδη από τον 14ο αιώνα, οπότε οι Τούρκοι άρχισαν να ελέγχουν περιοχές με χριστιανικούς πληθυσμούς. Άρα δεν υπήρχε κρυφό σχολειό αλλά… φανερό. τονίζει ο Αλέξης Πολίτης, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης στον Τομέα Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας.
Η ημερομηνία έναρξης και η Αγία Λαύρα
Και είναι ευρύτερα γνωστό πως η 25η Μαρτίου 1821 ως ημερομηνία έναρξης της επανάστασης είναι λανθασμένη, καθιερώθηκε το 1838 με βασιλικό διάταγμα το οποίο επικαλούνταν τους εξής λόγους: πρώτον, το γεγονός ότι τη μέρα αυτή το 1821 έγινε η έναρξη του «υπέρ της ανεξαρτησίας αγώνος του ελληνικού έθνους» και δεύτερον, γιατί η μέρα αυτή ήταν «λαμπρά καθ’ εαυτήν» λόγω του Ευαγγελισμού.
Σήμερα κανένας δεν πιστεύει πλέον ότι η επανάσταση κηρύχθηκε όντως την 25η Μαρτίου ούτε ότι αυτό συνέβη στην Αγία Λαύρα. Ο θρύλος για την ύψωση του λαβάρου της Επανάστασης από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό πλάστηκε στην ουσία στο δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα, με τη συνδρομή ποικίλων παραγόντων, παρόλο που αγνοήθηκε ή διαψεύσθηκε από τη νεοελληνική ιστοριογραφία του 19ου αιώνα.
Η αφετηρία του μύθου μπορεί να ανιχνευθεί στην περιγραφή ενός Γάλλου περιηγητή, του Φρανσουά Ποκβίλ (François Pouqueville), που έγραψε το 1824 μια «Ιστορία της ελληνικής επανάστασης». Εκεί δίνει μια ρομαντική περιγραφή της κήρυξης της επανάστασης, κατάλληλης προς κατανάλωση από το σύγχρονό του ευρωπαϊκό κοινό, όπως γράψει η επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας-Εθνολογίας Χριστίνα Κουλούρη.
Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός δεν βρισκόταν λοιπόν στην Αγία Λαύρα την 25η Μαρτίου και δεν ευλόγησε λάβαρο. Βρισκόταν στην Πάτρα όπου, στην πλατεία Αγίου Γεωργίου (λέει ο Σπυρίδων Τρικούπης) «διέταξε και έστησαν σταυρόν».
Η πραγματική ημερομηνία που άρχισε η Επανάσταση ήταν στις 6 Μαρτίου του 1821, όταν ο Υψηλάντης διέσχισε τον Προύθο ποταμό συνοδευόμενος από τους δύο του αδελφούς, τον Γεώργιο Κατακουζηνό και άλλα δέκα άτομα. Βέβαια είχε διαδώσει ότι των ακολουθούσαν 70.000 Ρώσοι στρατιώτες (!). Στο μεταξύ, καθώς ο Υψηλάντης πλησίαζε στο Βουκουρέστι οι Έλληνες επαναστάτησαν στην Πελοπόννησο και ο Τσάρος, αποκήρυξε τον Υψηλάντη με ένα γράμμα το όποιο είχε γραφτεί από τον Καποδίστρια. Στην Ελλάδα, η επανάσταση ξεκίνησε στις 20-21 Μαρτίου στην Καλαμάτα από τον Κολοκοτρώνη και τον Παπαφλέσσα. Στις 23 Μαρτίου 1821, οι τούρκικες αρχές της Καλαμάτας παραδόθηκαν και εκτελέστηκαν.
Η εκκλησία δεν ήταν υπέρ
Οσο για τον μύθο, που δεν αποκλείεται να χρησιμοποιήσουν οι κληρικοί για να αποφύγουν τη φορολογία (!); Η εκκλησία δεν ήταν υπέρ της επανάστασης. Την ασφάλειά τους οι αρχιερείς και οι άλλοι κληρικοί εξαγόραζαν συνήθως με χρηματικά ποσά και δώρα που η ακόρεστη τουρκική φιλαργυρία τους επέβαλλε σιωπηρά ή και απροκάλυπτα… Για τη συγκέντρωση του μεγάλου αυτού ποσού είχε επιβληθεί ήδη από τους πρώτους χρόνους της κατοχής, ετήσιος φόρος 12 άσπρων σε κάθε έγγαμο χριστιανό» έχει γράψει Θεοχάρης Δετοράκης καθηγητής Βυζαντινής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης.
Γενίτσαροι και παιδομάζωμα
Για να προχωρήσουμε και πιο πίσω, ωραία είναι τα όσα μαθαίνουμε στο σχολείο για «βίαιους εξισλαμισμούς» στην ελληνική επικράτεια αλλά οι Οθωμανοί, εφόσον οι υπόδουλοι λαοί κατέβαλλαν κανονικά τους φόρους που τους αναλογούσαν, δεν ασχολούνταν ιδιαίτερα με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις τους. Συν ότι η επάνδρωση των Γενιτσάρων, από ένα χρονικό σημείο και έπειτα τουλάχιστον, δεν γινόταν βιαίως, μέσω «παιδομαζώματος». Αντίθετα μάλιστα, όσο το σώμα αυτό αποκτούσε εξέχουσα θέση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, αρκετοί γονείς προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν τη «σταδιοδρομία» των παιδιών τους μέσω της κατάταξής τους στους Γενίτσαρους.
Ναυαρίνο: η πρώτη ανθρωπιστική επέμβαση στην ιστορία
H εξέγερση που άρχισε το 1821 είχε ουσιαστικά κατασταλεί (μόνο μικρές εστίες αντίστασης απέμεναν, οι οποίες ήταν θέμα χρόνου να σβήσουν και αυτές), όταν τον Ιούλιο του 1827 οι Αγγλοι, οι Γάλλοι και οι Ρώσοι αποφάσισαν να δημιουργηθεί ελληνικό κράτος, με αποτέλεσμα να ακολουθήσει λίγους μήνες μετά η Ναυμαχία του Ναυαρίνου.
Αντίθετα απ’ ό,τι πιστεύουν οι περισσότεροι, η έννοια της «ανθρωπιστικής επέμβασης» δεν είναι νέα, προϊόν της μετα-ψυχροπολεμικής εποχής. Η απαρχή της βρίσκεται στον 19ο αιώνα και μάλιστα με πρώτη της εφαρμογή τη ναυμαχία του Ναυαρίνου και τη γενικότερη επέμβαση της Βρετανίας, της Ρωσίας και της Γαλλίας που έσωσαν τους Έλληνες από τον Ιμπραήμ και την Επανάσταση από το βέβαιο τέλος της, οδηγώντας έτσι τα πράγματα στην ελληνική ανεξαρτησία.
Αρχής γενομένης λοιπόν από την ανθρωπιστική επέμβαση χάριν των Ελλήνων το 1827-29, κατά τον 19ο αιώνα είχε εδραιωθεί νομικό ή ηθικό δικαίωμα για «ανθρωπιστική επέμβαση» στη βάση του εθιμικού διεθνούς δικαίου.
Αντιστοιχη «ανθρωπιστική επέμβαση»; Η νατοϊκή στη Σερβία προκειμένου να σταματήσει η εθνοκάθαρση κατά των Κοσοβάρων Αλβανών που είχε ξεκινήσει το καθεστώς Μιλόσεβιτς.
Η αλήθεια για την Αλωση
Το τελευταίο με αφορμή έναν συγγραφέα που έχω πάρει… παραμάζωμα (ήδη έξι βιβλία του μου κράτησαν συντροφιά…) τον τελευταίο χρόνο διαβάζοντάς τον, τον Γιώργο Λεονάρδο, ο οποίος πραγματικά «ζωντανεύει» την ιστορία. Δεν είναι μόνο το πώς παρουσιάζει ένα μυθιστόρημα βασισμένο σε ιστορικά στοιχεία, είναι η έρευνα του δημοσιογράφου που αξίζει πάνω απ’ όλα.
Και ομολογώ ότι δεν είχα ποτέ αναρωτηθεί αν η Αλωση της Πόλης το 1453 ήταν όντως… Αλωση.
Ενας διακεκριμένος τουρκολόγος ξαναέφερε, πρόσφατα, στην επικαιρότητα ένα θέμα που είχε απασχολήσει παλαιότερα την επιστήμη και θεωρούσαμε πως είχε απαντηθεί και είχε κλείσει. Το θέμα είναι η αφήγηση που είδε το φως της δημοσιότητας για πρώτη φορά στα τέλη του 16ου αιώνα, συγκεκριμένα στα 1584, στο πλαίσιο ενός ελληνικού Xρονικού. Σύμφωνα με αυτήν, στα χρόνια της πατριαρχίας του Iερεμία A’ εκδόθηκε διαταγή από τον τότε σουλτάνο να μετατραπούν οι ορθόδοξες χριστιανικές εκκλησίες σε μουσουλμανικά τεμένη, με την αιτιολογία πως η Kωνσταντινούπολη δεν παραδόθηκε, ώστε να δικαιούται προνομίων, αλλά αλώθηκε.
Tο θέμα τέθηκε, κατά το ελληνικό Xρονικό πάντα, ογδόντα τέσσερα περίπου χρόνια μετά την Αλωση, το 1537, και ύστερα από πολλές δυσκολίες ξεπεράστηκε με τον ακόλουθο (απίστευτο) τρόπο. Aναζητήθηκαν στην Aδριανούπολη όπου ζούσαν υπέργηροι που είχαν λάβει μέρος στις πολεμικές επιχειρήσεις του 1453 από την πλευρά των Oθωμανών. Oι πολεμιστές αυτοί δήλωσαν ενώπιον κάποιου ανώτατου πολιτικού σώματος που συνεδρίαζε στην Πόλη, του Διβανίου πιθανότατα, πως η Kωνσταντινούπολη δεν αλώθηκε αλλά… παραδόθηκε!
H αφήγηση των ενεργειών που έγιναν από την πλευρά των ορθόδοξων Pωμιών για να επιτύχουν την ανατροπή της σουλτανικής διαταγής, η αξιοποίηση των συμβουλών που πήρε ο πατριάρχης από τον τότε μεγάλο βεζύρη για να ξεπεράσει το θέμα αλλά και οι συζητήσεις που έλαβαν χώρα ενώπιον αυτού του πολιτικού οργάνου δίνονται με ενάργεια στο Xρονικό και είναι συχνά άκρως αποκαλυπτικές. Στο ερώτημα, για παράδειγμα, που υποβλήθηκε στους υπέργηρους πολεμιστές πόσων ετών ήταν κατά τις πολεμικές επιχειρήσεις του 1453, απάντησαν 18, και στην επόμενη ερώτηση: πόσων ετών ήταν τώρα, την εποχή που κατέθεταν, απάντησαν πως ήταν 102 ετών! – χωρίς αυτό να προκαλεί καμιά αμφιβολία για την αξιοπιστία της μαρτυρίας τους.
Tο Xρονικό, που στο σύνολό του αφηγείται γεγονότα σχετικά με την ιστορία του Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως και τις σχέσεις του με την οθωμανική εξουσία από το 1454 έως περίπου το 1578, αποτελεί απόδοση στην απλή γλώσσα της εποχής ενός άλλου ή άλλων ανάλογων Xρονικών. Tη μεταγλώττιση την έκανε στα 1578 ο Mανουήλ Mαλαξός για χάρη του Mαρτίνου Kρούσιου, ο οποίος και δημοσίευσε το πόνημα του Mαλαξού, με λατινική μετάφραση, στο έργο του «Turcograecia» (Bασιλεία 1584).
Παραδόθηκε λοιπόν η Κωνσταντινούπολη ή αλώθηκε; Με δεδομένο πια πως όταν έγινε η τελική επίθεση κοντά στην πύλη του Αγίου Ρωμανού (Πέμπτον), όπου πολεμούσε και ο ίδιος ο τελευταίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος, το 70% του τουρκικού στρατού είχε ήδη μπει στην Πόλη από άλλες πύλες, εσείς τι νομίζετε;
Αλλοι μύθοι της Αλωσης
Ορισμένες επισημάνσεις του συγγραφέα Γιώργου Λεονάρδου για τις ιστορικές πλάνες ή αποσιωπήσεις της αλήθειας, που, όπως και σε άλλα ιστορικά γεγονότα, υπάρχουν και στην περίπτωση της Αλωσης.
* Ποιοι υπερασπίστηκαν την Πόλη: Η αλήθεια είναι πως οι μισοί ήταν Βενετοί, επειδή διακρίνονταν στην άμυνα, αλλά και πολλοί Οθωμανοί.
* Ποια κερκόπορτα; Η συνοικία (πολίδα) κοντά στο Φανάρι -ήταν φάρος για τα πλοία- συνθηκολόγησε μόνη της και μαζί με άλλες δυο συνοικίες άνοιξαν τις πύλες. Οι Φαναριώτες έγιναν δε ιθύνουσα τάξη του νέου καθεστώτος.
* Ο ρόλος των Ρωμιών: O Κωνσταντίνος Παλαιολόγος κατέγραψε 6.000 άντρες ικανούς να πολεμήσουν, την ώρα που στα μοναστήρια καταγράφονταν 60.000 μοναχοί, που απέφευγαν τη στράτευση. Στο τέλος, σφαγιάστηκαν κι αυτοί.
* Ο ρόλος των μοναχών: Τη νύχτα οι αμυνόμενοι ξαναέχτιζαν τα τείχη, μετά τους βομβαρδισμούς. Ο Παλαιολόγος ζητούσε σ’ αυτό τη βοήθεια των μοναχών αλλά εκείνοι απαιτούσαν μεροκάματα. Όταν εισέβαλαν οι Τούρκοι, βρήκαν θαμμένα στα λαγούμια ενός μοναστηριού 20.000 χρυσά δουκάτα.
* Οι ευθύνες των Παλαιολόγων: Οι Παλαιολόγοι έφερναν μισθοφόρους πολεμιστές από την Ανατολή, οι οποίοι μετά παρέμεναν. Μια μέρα ξύπνησαν και ήταν πια περικυκλωμένοι από Τούρκους.
* Εκκλησιαστική προδοσία: O πραγματικός ρόλος του Πατριάρχη Γενναδίου μπορεί να χαρακτηριστεί προδοτικός. Συνομιλητής του πολιορκητή Μωάμεθ, κατέληξε να πει: «Αυτόν τον καλό άνθρωπο, τον Μεχμέτ (Μωάμεθ), μας τον έστειλε ο Θεός για να μας σώσει από τις αμαρτίες μας».
H κυρίαρχη αντίληψη για την Αλωση στα τουρκικά βιβλία ιστορίας (και στα σχολικά εγχειρίδια) σχετίζεται με την ανάδειξη του στρατού και του εθνικού του ρόλου. «Aναδεικνύεται η σημασία της Αλωσης ως φορέας πολιτισμού, με την έννοια ότι η Eυρώπη μετά την Αλωση γνώρισε μια στρατιωτική τεχνολογία πολύ ανεπτυγμένη. Aυτό εντάσσεται στη λογική ότι ο στρατός στην Tουρκία υπήρξε πάντα φορέας πολιτισμού για την ανθρωπότητα», εξηγεί η Σία Aναγνωστοπούλου, επίκουρος καθηγήτρια Iστορίας στο Tμήμα Tουρκικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Kύπρου.
«Πρόκειται για την αντίληψη ότι το τουρκικό έθνος οφείλει την ύπαρξή του στον στρατό και ότι η Αλωση είναι ένα από τα μεγάλα επιτεύγματα του στρατού». Yπάρχει, επίσης, η κρατικιστική αντίληψη: «Ότι το τουρκικό έθνος είναι ιδρυτής κρατών κι ότι από τότε που εμφανίστηκαν οι Tούρκοι ιδρύουν κράτη. H Αλωση αποτελεί την μεγάλη απόδειξη της ικανότητας του τουρκικού έθνους να ιδρύει μεγάλα κράτη».
«Aν στην ελληνική ιστορία μέσω της Αλωσης προσπαθούμε να αποκαταστήσουμε την συνέχεια του μεγάλου ελληνικού έθνους, οι Tούρκοι προσπαθούν να αποκαταστήσουν την συνέχεια του μεγάλου τουρκικού στρατού», καταλήγει.